WPROWADZENIE
Czym jest gospodarka obiegu zamkniętego?
Zużycie surowców
Na skończonej planecie taki model nie może funkcjonować w nieskończoność. Zakłada on, że surowce nigdy się nie wyczerpią, a odpady zawsze będzie gdzie wyrzucić. Co oczywiście jest niemożliwe. Planeta, na której żyjemy, jest zamkniętym ekosystemem, który ma ograniczoną zdolność do odnawiania swoich zasobów. Według Global Footprint Network w chwili obecnej planeta potrzebuje 1,75 roku na odnowienie zasobów zużywanych przez ludzkość w ciągu roku, a współczynnik ten wciąż wzrasta. To znaczy, że jeśli chcielibyśmy utrzymać naszą konsumpcję na obecnym poziomie, już dziś potrzebujemy więcej niż jednej Ziemi.
Sprawa ma się jeszcze gorzej z zasobami, które nie są odnawialne. Już w latach 70′ ubiegłego wieku autorzy słynnego raportu Klubu Rzymskiego „Granice wzrostu” zauważyli, że w skończonym systemie, jakim jest nasza planeta, nieskończony wzrost nie jest możliwy – a jego granice wyznaczy nam dostępność surowców. Gdy surowce się wyczerpią, nasza gospodarka załamie się – argumentowali.
Dziś taką granicą stały się dla nas zmiany klimatu. Okazało się, że odpad procesu spalania paliw kopalnych, jakim jest dwutlenek węgla, zmienił procesy atmosferyczne na tyle, że zaczęły one zagrażać przetrwaniu naszej cywilizacji. Nadchodząca katastrofa klimatyczna już dziś wyznacza granicę naszego rozwoju, a to jeden z wielu objawów niezrównoważenia gospodarki, w której funkcjonujemy.
Obieg zamknięty
W obiegu zamkniętym koniec życia produktu jest zarazem początkiem życia nowego produktu lub usługi. Wszystkie materiały zostają spożytkowane, ich wartość dodana jest zmaksymalizowana. Całkowicie wyeliminowany jest odpad. Wyeliminowana jest także potrzeba ekstrakcji nowych surowców. W GOZ nie ma odpadów – są tylko surowce.
Cykl życia produktów w gospodarce cyrkularnej jest cyklem zamkniętym, mogącym powtarzać się – przynajmniej w teorii – w nieskończoność. Dlatego przedstawiliśmy go symbolicznie w formie okręgu.
Warto jednak pamiętać, że w rzeczywistości GOZ to wiele pętli na różnych stadiach życia produktu i wiele powiązań odpadowo-surowcowych między różnymi aktorami. Lepiej obrazuje je znacznie bardziej skomplikowany wykres przepływów materiałowych Sankeya. To co dla jednego przedsiębiorstwa jest odpadem, dla innego może być wartościowym surowcem. Gospodarka obiegu zamkniętego polega na znalezieniu takich powiązań i wytworzeniu między nimi pętli.
Trzeba też pamiętać, że w praktyce cykl GOZ dla wielu surowców nie będzie całkowicie zamknięty – w pewnych cyklach będą powstawać odpady. Niektóre materiały zużywają się, nie da się ich ponownie wykorzystywać czy recyklingować w nieskończoność. Zamknięte koło jest tylko idealnym modelem.
Rozwój bez niszczenia planety
Model gospodarki obiegu zamkniętego jest zaczerpnięty jest ze środowiska naturalnego, w którym odpady jednych organizmów stają się pożywieniem dla dziesiątek innych, których odpady stają się z kolei pożywieniem dla kolejnych – i tak aż do zamknięcia cyklu. W ukształtowanych przez miliardy lat procesach biologicznych na naszej planecie odpad jednego procesu staje się pokarmem bądź surowcem dla innych procesów, zamykając krąg.
Gospodarka obiegu zamkniętego to jednak o wiele więcej – to ambitny projekt przekształcenia całego systemu produkcji i konsumpcji tak, by całkowicie wyeliminować z niego pojęcie odpadu, a w dalszej perspektywie – także ekstrakcji surowców nieodnawialnych. Dzięki temu nastąpi niezbędne nam do dalszego funkcjonowania na Ziemi zerwanie zależności (ang. decoupling) między wzrostem gospodarczym a wykorzystaniem zasobów naturalnych. To jedyny sposób, aby nasza cywilizacja mogła dalej funkcjonować. Nie mamy planety B.
GOZ jest także kluczowym elementem walki z katastrofą klimatyczną, przemodelowując system gospodarczy, który do niej doprowadził. Pozwala znacznie ograniczyć emisję gazów cieplarnianych m.in. dzięki ograniczeniu wydobycia i przetwarzania surowców kopalnych i zmniejszeniu ilości odpadów, które trzeba zagospodarowywać.
W gospodarce obiegu zamkniętego obowiązuje hierarchia 3xR. To coś więcej niż chwytliwe hasło. To hierarchia postępowania z zasobami w gospodarce cyrkularnej – zarówno surowcami, jak i odpadami. Trzy „R” to z angielskiego: reduce, reuse, recycle, czyli: redukuj, używaj ponownie, poddawaj recyklingowi. Im wyżej w hierarchii znajduje się dana metoda, tym jest lepsza.
Zatem priorytetem w GOZ jest redukcja liczby odpadów i wykorzystywanych surowców. Kolejnym rozwiązaniem jest przedłużanie życia surowców, np. poprzez ich ponowne wykorzystywanie, naprawę. Dopiero ostatnim działaniem w hierarchii GOZ jest recykling czy kompostowanie. Do ich przeprowadzenia bowiem wykorzystywane są kolejne zasoby (np. energia) i nie da się go przeprowadzać w nieskończoność. Inne metody postępowania, takie jak odzysk energetyczny czy likwidacja, nie są wskazane w gospodarce cyrkularnej, są bowiem marnowaniem surowców.
Hierarchia 3xR jest świetnym narzędziem do oceny planowanych rozwiązań – im wyżej w hierarchii się znajdują, tym lepiej. Dla przykładu, ponowne wykorzystanie opakowania jest bardziej pożądane niż jego recykling. A jeszcze lepsza byłaby rezygnacja z opakowania w ogóle, gdyż wtedy nie wykorzystujemy żadnych zasobów ani do jego produkcji, ani zebrania i przetworzenia odpadu opakowaniowego.
Hierarchia 3xR jest zgodna z hierarchią postępowania z odpadami Unii Europejskiej.
Zasady GOZ
Pierwszym krokiem do GOZ jest ekoprojektowanie, czyli projektowanie biorące pod uwagę wpływ na środowisko w całym łańcuchu wartości. Aż 80% śladu środowiskowego jest bowiem określane przy desce kreślarskiej.
W gospodarce cyrkularnej niezbędne jest myślenie systemowe o całym cyklu życia produktów i usług – od produkcji, przez wykorzystanie, po koniec życia – tak, aby móc stworzyć zamknięty cykl.
W tym celu konieczna jest też współpraca w całym łańcuchu wartości, często z wieloma podmiotami zewnętrznymi, które zaangażowane są na różnych etapach życia produktu czy usługi.
Ponieważ GOZ to idea rewolucjonizująca obecny model gospodarczy, konieczne jest też wdrażanie innowacji, które mogą być zarówno nowymi rozwiązaniami, jak i zapomnianymi, sprawdzonymi sposobami. Szczególnie pożądane są innowacje na początku cyklu życia, zgodnie z hierarchią 3xR.
GOZ w polityce
Model gospodarki obiegu zamkniętego jest już wpisany w strategie rozwojowe na poziomie globalnym, Unii Europejskiej i Polski.
Przyjęta jednogłośnie przez wszystkie kraje ONZ strategia rozwojowa zakłada realizację 17 Celów Zrównoważonego Rozwoju do 2030 roku na świecie. Jednym z nich jest Cel 12. Odpowiedzialna konsumpcja i produkcja, definiowana zgodnie z zasadami GOZ. Inne Cele zawarte w Agendzie, dotyczące m.in. rozwoju innowacji, przeciwdziałania katastrofie klimatycznej czy zanieczyszczeniom wody i gleby również wpisują się w działania na rzecz wprowadzenia gospodarki cyrkularnej.
GOZ jest też jednym z głównych kierunków strategicznego myślenia o rozwoju gospodarki Unii Europejskiej od czasu ogłoszenia przez Komisję Europejską planu działań dot. gospodarki o obiegu zamkniętym w 2015 r. Od tego czasu Komisja wydała szereg dyrektyw dotyczących poszczególnych jej aspektów, a w 2020 roku opublikowała nowy, jeszcze ambitniejszy plan działań na rzecz GOZ. Jest on elementem Europejskiego Zielonego Ładu i wysiłków na rzecz osiągnięcia neutralności klimatycznej i zasobooszczędności do 2050 roku. Polski rząd w 2019 r. przyjął Mapę drogową transformacji w kierunku gospodarki o obiegu zamkniętym, wpisującą się w te działania. Szczegóły znajdują się w dziale Regulacje.
INICJATOR
PARTNERZY
INICJATOR I PARTNERZY
